Marine Turchi, Πώς το Εθνικό Μέτωπο διέδωσε τις ιδέες του;

par Panos

Marine Turchi, «Πώς το Εθνικό Μέτωπο διέδωσε τις ιδέες του;», Ενθέματα, 6 Δεκεμβρίου 2015 (fr-gr)

(Marine Turchi, « Comment le FN a diffusé ses idées », Mediapart, 3 decembre 2015)

μετάφραση Πάνος Αγγελόπουλος, επιμέλεια Στρατής Μπουρνάζος

*

 

«Μέχρι το 2017, δεν φαντάζομαι πώς θα καταφέρουμε να αποφύγουμε μια παρέμβαση των ισλαμιστών στη εκλογική εκστρατεία», δήλωνε προφητικά στα τέλη Αυγούστου[1] ο ιστορικός Nicolas Lebourg, ειδικός μελετητής του Εθνικού Μετώπου (Ε.Μ.). «Σε συνδυασμό με τα κοινωνικά και πολιτισμικά ζητήματα, οι ισλαμιστές επιθέσεις θα μετατοπίσουν την ψήφο προς το Ε.Μ. Σήμερα ήδη, η πίεση που προκαλεί το κύμα των προσφύγων και η απειλή τρομοκρατικών επιθέσεων συνιστά το τέλειο μείγμα για το Ε.Μ.: ο φόβος για τον ξένο και την τρομοκρατία συγκροτούν έναν μηχανισμό παραγωγής ψήφου υπέρ του Ε.Μ.», εξηγούσε ο ερευνητής.

Τρεις μήνες μετά, το Ε.Μ. πράγματι ενισχύεται, μετά τις επιθέσεις της 13ης Νοεμβρίου και τη δολοφονία 130 ανθρώπων. Η Μαρίν Λε Πεν διαχειρίστηκε επιδέξια το γεγονός. Μετά τις επιθέσεις, χαιρέτισε τα μέτρα του Φρανσουά Ολάντ, εξηγώντας ταυτόχρονα ότι είναι ανεπαρκή και επιβάλλονται με καθυστέρηση. Μετά το συνέδριο των Βερσαλλιών, όπου ο αρχηγός του κράτους ανακοίνωσε την υιοθέτηση μέτρων που ήδη αξίωνε το Ε.Μ. (επαναφορά των συνοριακών ελέγχων, διεύρυνση περιπτώσεων απώλειας της εθνικότητας, δυνατότητα οπλοφορίας και οπλοχρησίας για τους αστυνομικούς εκτός υπηρεσίας), η πρόεδρος του Ε.Μ. εκτιμούσε στη Le Monde[2] ότι όλα αυτά «επιβεβαίωναν και νομιμοποιούσαν» τις ιδέες της.

Παραγκωνισμένη από το «ευρύ δημοκρατικό μέτωπο»[3] που δημιουργήθηκε τον Ιανουάριο μετά τις επιθέσεις στο Charlie Hebdo και το εβραϊκό σουπερμάρκετ, η Μαρίν Λε Πεν επιχαίρει για τη «διακριτικότητα» που επέδειξε και επιχειρεί να πάρει τις αποστάσεις της. Καίτοι πολλά στελέχη του κόμματος δεν υιοθέτησαν την ίδια διακριτική στάση[4], η πρόεδρος του Ε.Μ. προέβη, στις 23 Νοεμβρίου, από την Αμιένη, σε ένα κάλεσμα για ενότητα «όλων των συμπατριωτών μας», «όλων των Γάλλων, ανεξαρτήτως καταβολών και θρησκείας», ενάντια σε έναν «εχθρό που δεν είναι μια θρησκεία, αλλά σεκταριστικά ρεύματα που διατείνονται πως ανήκουν σε μια θρησκεία».

Μετά τις επιθέσεις, η Λεπέν ήταν η μόνη Γαλλίδα πολιτικός που συμμετείχε στο ειδικό αφιέρωμα του Time[5], αναλύοντας τα γεγονότα πλάο σε 19 διεθνείς προσωπικότητες. Ενάμιση χρόνο πριν τις προεδρικές εκλογές, το Ε.Μ. μπορεί να μην είναι το «πρώτο κόμμα της Γαλλίας», αλλά έχει σίγουρα κατακτήσει κεντρική θέση στη διαμόρφωση των πολιτικών εξελίξεων. Δεν επωφελείται μόνο από το φόβο μετά τις επιθέσεις στο Παρίσι, αλλά αξιοποιεί τα μάλα έναν μηχανισμό που έθεσε σε λειτουργία όλα αυτά τα χρόνια και του επιτρέπει να διαδώσει ευρύτατα τις ιδέες του. «Σήμερα κερδίσαμε τη μάχη των ιδεών, σε πολλά ζητήματα»[6], δήλωσε περιχαρής η Μαριόν Μαρεσάλ Λε Πεν στο κανάλι RTL, στις 13 Νοεμβρίου.

Οι ιδέες του Ε.Μ. διαχέονται πια σε όλη την επικράτεια: δεν διαδίδονται μόνο από τον στενό περίγυρο της άκρας δεξιάς και κάποιους «παραστρατημένους» της δεξιάς ^. δεν κυοφορούνται μόνο στα παραδοσιακά εδάφη του Ε.Μ. (Νότια και Ανατολική Γαλλία) ^. ενισχύονται πια και σε σώματα ψηφοφόρων που ήταν παραδοσιακά αδιαπέραστα γι αυτές, όπως οι γυναίκες και τα άτομα εβραϊκής θρησκείας. Η βάση του Ε.Μ. έχει διευρυνθεί. Το κόμμα που μέχρι χθες στελεχωνόταν από προεστούς και απευθυνόταν σε μια λαϊκή βάση, έχει ανοίξει τις πόρτες του σε κομματικά στελέχη από τα λαϊκά στρώματα και κατακτά προοδευτικά ψηφοφόρους από τον χώρο των μεσαίων και ανώτερων κοινωνικο-οικονομικών στρωμάτων.

«Το βάρος του στίγματος που έφερε η ταμπέλα του Ε.Μ. έχει υποχωρήσει», εξηγεί ο κοινωνιολόγος Sylvain Crépon[7]. «Αυτό που έχει αλλάξει είναι ότι οι άνθρωποι πια δηλώνουν ανοιχτά ότι ψηφίζουν Ε.Μ.», επιβεβαιώνει στο Mediapart ένα μέλος του Πολιτικού Γραφείου του κόμματος. «Είναι κάτι που δεν συνέβαινε πριν. Το ακούμε πια παντού». Πλήθος ψηφοφόρων του Ε.Μ. που προσεγγίσαμε για τις ανάγκες του ρεπορτάζ, δηλώνονυ επίσης ότι «το κόμμα της Μαρίν Λε Πεν έχει αλλάξει, δεν είναι πια ένα κόμμα της άκρας δεξιάς». Μέσα από ποια κανάλια, όμως, επετεύχθη η διάδοση των ιδεών του;

Μια πολιτική και μηντιακή ατζέντα διαρθρωμένη γύρω από το Ε.Μ.

Το Ε.Μ. κατέκτησε, καταρχάς, μια κεντρική θέση στο πολιτικό σκηνικό. Η πολιτική ατζέντα περιστρέφεται όλο και περισσότερο γύρω από αυτό: οι αντίπαλοί του αντιδρούν στις δηλώσεις του, αναρωτιούνται πώς να το αντιμετωπίσουν ή αλληλοκατηγορούνται ότι «παίζουν το παιχνιδι του». Στον χώρο της Δεξιάς, τα όρια με το Ε.Μ. είναι εξαιρετικά πορώδη. Από την πενταετία της προεδρίας Σαρκοζί και μετά, ένα σημαντικό μέρος της δεξιάς μετατοπίστηκε ανενδοίαστα στον χώρο της Άκρας Δεξιάς[8].

Από την πλευρά τους, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης έθεσαν στην ημερήσια διάταξη τις θεματικές της εθνικής ταυτότητας και της ασφάλειας. Εδωσαν αφειδώς βήμα σε πλήθος αντιδραστικών σχολιαστών ή διανοουμένων όπως ο Ερίκ Ζεμούρ, ο Αλέν Φινκελκρότ και ο Μισέλ Ονφρέ. Η Μαρίν Λε Πεν και ο αντιπρόεδρος του κόμματος Φλοριάν Φιλιπό είναι οι πιο σταθεροί επισκέπτες πρωινών τηλεοπτικών και ραδιοφωνικών εκπομπών[9]. Μετά τις πρόσφατες επιθέσεις, η πρόεδρος του Ε.Μ. ήταν καλεσμένη των εκπομπών με τη μεγαλύτερη θεαματικότητα και ακροαματικότητα (βραδινό δελτίο ειδήσεων του France 2 και πρωινή ζώνη France Inter).

Από την ανέλιξή της στην κεφαλή του κόμματος, πολλά μέσα ενημέρωσης υιοθέτησαν μια ρητορική που θέλει το Ε.Μ. «νέο», « ανανεωμένο », «αποδαιμονοποιημένο» και στα «πρόθυρα ανάληψης της εξουσίας». Η πραγματικότητα είναι πολύ πιο σύνθετη. Αλλά σε κάθε εκλογική αναμέτρηση, γινόμαστε μάρτυρες μιας αυτοεκπληρούμενης προφητείας, καθώς πολλαπλασιάζονται οι αναγγελίες περί «μεγάλης έκπληξης εκ μέρους του Ε.Μ.», «μεγάλου κερδισμένου», «ισχυρής ανόδου», «σημαντικής προόδου». Η ρητορική και η σημειολογία που χρησιμοποίησε η ίδια η Μαρίν Λε Πεν: «πρώτο κόμμα στη Γαλλία», «το μπλε κύμα», «από τη μια το UMPS [σύμπτυξη των αρχικών του Σοσιαλιστικού Κόμματος και του κόμματος της Δεξιάς], αναπαράγεται αυτούσια από τα χείλη σημαντικής μερίδας δημοσιογράφων[10]. Ο Alexandre Dézé, ερευνητής στο Πανεπιστήμιο του Μονπελιέ, μελέτησε ενδελεχώς τις δημοσκοπήσεις και τη μηντιακή αντιμετώπιση του Μ.Ε., δείχνοντας πόσο συμβάλλουν στην κατασκευή αυτού του «νέου» προφίλ[11]. Μέσα αε λιγότερο από πέντε χρόνια, η Μαρίν Λε Πεν κατάφερε να επιβάλει τη θεματολογία της, τη ρητορική της, την αφήγησή της.

Το ίδιο συμβαίνει και με τη στρατολόγηση στο Ε.Μ. στελεχών από άλλες οργανώσεις. Η οποιαδήποτε μεταπήδηση στελεχών είτε από τη Δεξιά είτε από την Αριστερά στις τάξεις του Ε.Μ. χαίρει πρωτοφανούς δημοσιότητας. Εντούτοις, όπως υπενθυμίζει ο πολιτικός επιστήμονας Joël Gombin[12], ερευνητής στο Πανεπιστήμιο της Πικαρδίας, «ελάχιστες ηγετικές προσωπικότητες με ισχυρό πολιτικό κεφάλαιο» μεταπηδούν στο Ε.Μ. ^. «προς το παρόν, αυτό κερδίζει μόνο κάποιους αιρετούς μικρών επαρχιακών κοινοτήτων και λίγα μεσαία στελέχη».

Το χαρτί της ανανέωσης ενάντια στους πολυθεσίτες

Η πολιτική και η μηντιακή αντιμετώπιση συνέβαλαν στη νομιμοποίηση των ιδεών της Ακροδεξιάς όλα αυτά τα χρόνια, αλλά δεν είναι αυτές που «δημιούργησαν» το Ε.Μ. Η επιτυχία του εξηγείται καταρχάς από την απογοήτευση που προκάλεσαν οι διαδοχικές κυβερνήσεις, τόσο της Αριστεράς όσο και της Δεξιάς. «Υπάρχει έντονη δυσπιστία απέναντι στα πολιτικά κόμματα ^. έχει εμπεδωθεί η ιδέα ότι ‘απέτυχαν σε όλα’», μας λέει ένα μέλος του πολιτικού γραφείου του Ε.Μ. «Η αγανάκτηση είναι μεγάλη, στους συλλόγους γονέων, στους κυνηγετικούς συλλόγους, στους ψαράδες που δεν τα βγάζουν πια πέρα. Οι άνθρωποι δηλώνουν κουρασμένοι, λένε ‘φτάνει πια, θα ψηφίσω Ε.Μ.’».

Το Ε.Μ. καταφέρνει επίσης να αντλήσει οφέλη από την απαγκίστρωση από την πολιτική. «Η αποχή δεν είναι λύση. Αν δεν ψηφίσετε, θα αποφασίσουν άλλοι για σας!», διακήρυξε η Μαριόν Μαρεσάλ Λε Πεν στην προεκλογική της συγκέντρωση στο Αιξ Αν Προβάνς στις 12 Νοεμβρίου. Για τον Joël Gombin, το Ε.Μ. ποντάρει ακόμα στο «φαινόμενο της αντιπολιτικής ψήφου» : «Στις τελευταίες εκλογικές αναμετρήσεις καταγράφεται αύξηση της συμμετοχής, αλλά τα ποσοστά του Ε.Μ. ενισχύονται επίσης. Το Ε.Μ. φαίνεται να είναι ένας παράγοντας επαναπολιτικοποίησης ή, καλύτερα, ενός μετασχηματισμού της εκλογικής απαγκίστρωσης σε αντιπολιτική ψήφο».

Το Ε.Μ. έχει ακόμα κάποια ισχυρά χαρτιά: δεν χρειάζεται να κάνει κανέναν απολογισμό για τη συμμετοχή του στην εξουσία, προβάλλει μια θέση «αντισυστημική» (ενάντια στην «πολιτική κάστα», στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, στους δικαστικούς θεσμούς) που το καθιστά ελκυστικό στα μάτια των απογοητευμένων, χρησιμοποιεί μια ρητορική απλοϊκή και ασυμβίβαστη (έξοδος από την Ε.Ε., εξάλειψη της μετανάστευσης, εθνική προτίμηση), ενώ τα άλλα κόμματα εκφράζουν ανοιχτά τις εσωτερικές τους διαφωνίες όσον αφορά τη χάραξη των πολιτικών τους. Το κυριότερο, όμως, παρουσιάζεται σαν το κόμμα της πολιτικής ανανέωσης εμπιστευόμενο θέσεις τόσο του κομματικού του μηχανισμού όσο και των ψηφοδελτίων του σε ανθρώπους που δεν θα είχαν ποτέ μια τόσο γρήγορη ανέλιξη στα άλλα μεγάλα κόμματα. Ακόμα κι αν διαθέτει αρκετούς πολυθεσίτες[13], στις τελευταίες νομαρχιακές, το κόμμα της Λε Πεν φρόντισε να προωθήσει τους νεότερους υποψηφίους των εκλογών[14] – μαζί με τα κόμματα Débout la République και Europe Écologie Les Verts. Σύμφωνα με τον Sylvain Crépon, η Λε Πεν έχει κάποιες φορές «έως και τέσσερις φορές περισσότερους υποψηφίους εργάτες ή μισθωτούς απ’ό,τι τα άλλα πολιτικά κόμματα, συμπεριλαμβανομένης της Αριστεράς».

Σε ορισμένες περιοχές, το Ε.Μ. εναντιώνεται στους «πολυθεσίτες βαρόνους» του Σοσιαλιστικού Κόμματος και της Δεξιάς. Στην επαρχία Προβηγκία-Άλπεις-Κυανή Ακτή, λόγου χάρη, η ομάδα της Μάριον Μαρεσάλ Λε Πεν παίζει το χαρτί της νεαρής υποψήφιας ενάντια στον γηραιό βουλευτή και δήμαρχο Νίκαιας, Κριστιάν Εστροζί, ο οποίος έχει συσσωρεύσει πλήθος πόστα και αξιώματα τα τριάντα τελευταία χρόνια. «Ο Εστροζί βρίσκεται αντιμέτωπος με ένα σοβαρό πρόβλημα: υπήρξε ο ιδεότυπος του ‘μπάρμπα’ ^. μπορούσε να υποτιμά και να λοιδορεί τους αντιπάλους του. Αλλά τα χρόνια περνούν, και τώρα βρίσκεται απέναντι στον ιδεότυπο της ‘εικοσιπεντάχρονης ανηψιάς του’», λέει ένας στενός συνεργάτης της υποψήφιας. Ακούγοντάς τον, θα υπέθετε κανείς ότι το Ε.Μ. αρκεί να σκύψει για να δρέψει ψήφους: «Εμείς δεν χρειάζεται καν να ψάξουμε. Σε γενικές γραμμές, οι άνθρωποι λένε ‘φτάνει πια, βαρέθηκα με δαύτους’, και πάντα βρίσκεται κάποιος για να λειτουργήσει ως σύνδεσμος, να μας ενημερώσει και να μας προτείνει να προσεγγίσουμε τον τάδε ή τον δείνα. Είναι κάτι σαν συγκοινωνούντα δοχεία. Και στην περιοχή μας, τούτο είναι πιο εύκολο, καθότι έδαφος της λαϊκής Δεξιάς».

Κάποιοι από το χώρο της Δεξιάς, εκφράζουν, πάντα εμπστευτικά, την ανησυχία τους: «Η Μαριόν Μαρεσάλ Λε Πεν εκμεταλλεύεται τόσο τον κοινωνικό συντηρητισμό όσο και τον οικονομικό φιλελευθερισμό. Και το κάνει καλά: συσπειρώνει τον κόσμο του Ε.Μ., της Δεξιάς και της ριζοσπαστικής Ακροδεξιάς, και προωθεί νέους ανθρώπους, ενώ εμείς, την ίδια στιγμή, παραμένουμε χωρισμένοι», δηλώνει ένας νομαρχιακός σύμβουλος της Δεξιάς από την Βοκλούζ. «Κι αυτό δουλεύει για τα καλά στις ηλικίες μεταξύ 30 και 40 ετών, τόσο στο χώρο των μικρομεσαίων όσο και σε αυτόν των οργανωμένων μελών. Υπάρχει σημαντικό ρεύμα προς το Ε.Μ.». «Το Ε.Μ. συνιστά ένα εξαιρετικό μέσο κοινωνικής ανέλιξης για τα μέλη του που δέχονται να κατέλθουν στις τοπικές εκλογές», εξηγεί ο Sylvain Crépon.

Συνδικάτα, σύλλογοι, μικρομεσαίοι επιχειρηματίες: μια στρατηγική κατάκτησης ανά τμήματα πληθυσμού

Η οργάνωση τοπικών δικτύων είναι ένα από τα κλειδιά για την εδραίωση του Ε.Μ. και τη διάδοση των θέσεών του. Απογοητευμένα στελέχη, εκλεγμένοι, πολιτικοί ακτιβιστές μετατρέπονται γρήγορα σε αναμεταδότες των ιδεών του κομματος. «Ενώ ο Ζαν Μαρί Λε Πεν δεν έμπαινε καν στον κόπο να αντιμετωπίσει τις δημοτικές εκλογές σαν βασικό στοιχείο της εκλογικής στρατηγικής του, η κόρη του κατάλαβε γρήγορα τα οφέλη που θα μπορούσε να αντλήσει από τη δημιουργία ενός δικτύου εκλεγμένων σε δημοτικά και νομαρχιακά συμβούλια. Είναι ακριβώς αυτοί που, με τη νομιμοποίηση και το κοινωνικό τους έρεισμα, αποδεικνύονται και οι πιοι ισχυροί παράγοντες για την κανονικοποίηση του κόμματος και τη διάχυση των ιδεών του», λέει ο Sylvain Crépon.

Αυτή η διάχυση συντελείται σε τοπικό επίπεδο μέσω διαφόρων διαύλων. Καταρχάς, μέσα από μια στρατηγική κατάκτησης ανά τμήματα πληθυσμού, η οποία σηρίζεται στη δημιουργία μυριάδων συλλογικοτήτων γύρω από συγκεκριμένες θεματικές και αποσκοπεί στο να διευρύνει την την επιρροή του σε άλλα στρώματα του εκλογικού σώματος: σύλλογος «Μαριάν» (για τους νέους), «Ρακίνας» (για τους καθηγητές), «Τόλμη» (για τους νέους επαγγελματίες), «Νέα Οικολογία, Θάλασσα και Γαλλοφωνία», CLIC (Πολιτισμός, Ελευθερίες και Δημιουργία), «Πατριωτικά προάστια»[15]… «Η τεχνική τους έγκειται σε παρεμβάσεις ανά διαφορετικά τμήματα πληθυσμών. Ο δάσκαλος αναλαβάνει να στρατολογήσει εκπαιδευτικούς, ο συνδικαλιστής θα αναζητήσει συναδέλφους του από το σωματείο κ.λπ. «Ακόμα και στο Πανεπιστήμιο, παρεμβαίνουν πιο εύκολα απ’ό,τι πριν», επισημαίνει ένας νομαρχιακός σύμβουλος του κόμματος της Δεξιάς. Σύμφωνα με τον ίδιο, οι οπαδοί του Ε.Μ. κατακλύζουν στη Βοκλούζ ακόμα και συλλογικότητες που εναντιώνονται στην κοινωνική κατοικία».

Στα συνδικάτα, παρά τις συγκρουσιακές σχέσεις ακροδεξιάς και συνδικαλιστικού κινήματος, το κόμμα καταφέρνει επίσης να καταγράψει άνοδο. Το 2011, η μεταπήδηση στο Ε.Μ. του συνδικαλιστή της CGT, Φαμπιέν Ενγκελμάν, (πρώην μέλος του NPA και της Lutte Ouvrière) του στοίχισε τον αποκλεισμό από την CGT[16]. Ο πολλαπλασιασμός τέτοιων περιπτώσεων και κυριότερα η κάλυψη που τους επιφύλασσαν τα ΜΜΕ, έκανε τις συνδικαλιστικές ενώσεις να αντιδράσουν: η CGT εξέδωσε μια επιχειρηματολογία δέκα σελίδων για το «ψευδεπίγραφο κοινωνικό πρόσωπο» του Ε.Μ., η CFDT διένειμε μια μπροσούρα για το «ψέμα του νέου Ε.Μ.». Ωστόσο, τέσσερα χρόνια αργότερα, «τα εργατικά συνδικάτα δυσκολεύονται να αντεπεξέλθουν», όπως μας δηλώνει ένα μέλος του πολιτικού γραφείου του Ε.Μ. Προς επίρρωση των λεγομένων του, δηλώνει: «Οι συνδικαλιστές που συμμετέχουν στις εκλογικές λίστες της Μαρίν Λε Πεν μπορούν πια να λένε ότι είναι στο Ε.Μ., χωρίς να διαγράφονται ή να απολύονται».

Αυτό είναι και το συμπέρασμα των ερευνητών Dominique Andolfatto και Thierry Choffat, οι οποίοι μελέτησαν τις απόπειρες διείσδυσης του Ε.Μ. στο εργατικό κίνημα: «Η λαϊκή στήριξη στο Ε.Μ. συνεχίζεται παρά την ιδεολογική αντεπίθεση εκ μέρους των συνδικάτων, και μάλιστα φαίνεται να ενισχύεται από το 2012 και μετά», όπως γράφουν αναφερόμενοι «σε ένα εθνικο-λαϊκιστικό υπόβαθρο που χαρακτηρίζει ορισμένες συνδικαλιστικές δομές ή εργατικά σωματεία».

Το Εθνικό Μέτωπο επιχειρεί να επωφεληθεί από κάτι τέτοιο. Η Μαρίν Λε Πεν επανήλθε στη στρατηγική που είχε χαράξει στη δεκαετία του 1990 ο Μρουνό Μεγκρέ. Ο τότε υπάρχηγός του Ε.Μ. ήθελε να αναπτύξει τα ερείσματα του κόμματος στα εργατικά στρώματα για να εδραιώσει την εκλογική του άνοδο μετά τις προεδρικές εκλογές του 1995. Σύμφωνα με τους ερευνητές, ο στόχος του Ε.Μ. δεν είναι τόσο να «διεισδύσει στο συνδικαλιστικό κίνημα, το οποίο έχει συρρικνωθεί σημαντικά τα τελευταία τριάντα χρόνια», όσο να διαδώσει την κοινωνική του ρητορεία, να σταθεροποιήσει και διευρύνει τα λαϊκά του στηρίγματα».

Το κόμμα της Άκρας Δεξιάς οργανώνει σήμερα «διακριτικά, ένα δίκτυο υποδοχής των ακτιβιστών που προέρχονται από τα συνδικάτα», όπως δείχνουν. Και αυτή η στρατηγική του Ε.Μ. ευνοείται από «την υποχώρηση του συνδικαλιστικού κινήματος και την αναδίπλωση των συνδικαλιστών σε πεδία όπως η διαπραγμάτευση και οι θεωρίες περί κοινωνικού διαλόγου». Στην αρχή του 2015, το Ε.Μ. ανέθεσε στον Ντομινίκ Μπουρς Προβάνς, στέλεχος της CFDT, να δημιουργήσει έναν «Κύκλο Συνδικαλιστικού Μετώπου»[17]. Στόχος; η στρατολόγηση συνδικαλιστικών στελεχών, χρησιμοποιώντας ως παράδειγμα τη «μακρά ιδεολογική πορεία» του ίδιου προς το κόμμα της Μαρίν Λε Πεν[18].

Το Ε.Μ. προσπαθεί επίσης να προσεγγίσει την εργοδοσία. Γνωρίζοντας ότι οι συνέπειες του οικονομικού του προγράμματος δεν το καθιστούν ιδιαίτερα ελκυστικό, προέβη σε σημαντικές αναπροσαρμογές[19]. Στη Νίκαια, στις 27 Νοεμβρίου, η Μαριόν Μαρεσάλ Λε Πεν διαβεβαίωνε ότι το «βλέμμα» και η «πρόσληψη» του επιχειρηματικού κόσμου για το Ε.Μ. έχουν «αλλάξει» και ότι «η συσπείρωση έχει νομιμοποιήσει και το οικονομικό πρόγραμμα του κομματος». «Υπάρχει πια μια καλοπροαίρετη ουδετερότητα της εργοδοσίας απέναντί μας. Το Ε.Μ. δεν ‘τρώει πόρτα’», υποστηρίζει ένα μέλος του πολιτικού γραφείου, προσθέτοντας ότι το κόμμα ήρθε σε επαφή με τους εργοδότες της περιοχής Νορ-Πα-ντε-Καλαί – Πικαρδία. Στην περιοχή αυτή, οι οικονομικοί κύκλοι παραμένουν σιωπηλοί απέναντι με μια πιθανή νίκη του Ε.Μ. Μόνο ο Μπρουνό Μποντουέλ, ηγετική φυσιογνωμία της εργοδοσίας στη Βόρεια Γαλλία, προειδοποίησε για τους κινδύνους μιας πιθανής «εσωστρέφειας», σε ένα άρθρο με τίτλο «Νο pasaran», όπου εξηγεί ότι «το πρόβλημα, αν το Ε.Μ. βγει νικητής, είναι η εικόνα της περιοχής στα μάτια των επενδυτών»[20].

Στην ίδια περιοχή, το Ε.Μ. επιχειρεί να επανέλθει σε ένα πεδίο από το οποίο απουσίαζε για καιρό: στο σωματείο φιλάθλων της ομάδας Λανς, έναν πραγματικό τοπικό θεσμό. Στις νομαρχιακές εκλογές, η Μαρίν Λε Πεν έχει δώσει το χρίσμα στον Γκιγιώμ Καζνοβσκί, διαχειριστή της σελίδας facebook, Kop Tony Marek, που αριθμεί περί τα 4 000 μέλη, υποστηρικτές της ποδοσφαιρικής ομάδας της Λανς. Τον Οκτώβριο, φρόντισε μάλιστα να φωτογραφηθεί με τον νεαρό άνδρα κατά τη διάρκεια ενός ποδοσφαιρικού αγώνα. Η φωτογραφία δημοσιεύτηκε στο twitter και προκάλεσε πλήθος σχολίων και άρθρων. Όπως δήλωσε ο ίδιος ο Καζνοβσκί : «Με την έλευσή της, στέλνει ένα μήνυμα τόσο στη διοίκηση του συλλόγου όσο και στους φιλάθλους της ομάδας. Το Ε.Μ. στην εξουσία θα συνεχίσει να στηρίζει την ομάδα, όπως και τον περιφερειακό αθλητισμό»[21].

Το επεισόδιο είναι χαρακτηριστικό της μηντιακής στρατηγικής του Ε.Μ. Γιατί εδώ και χρόνια είχε πάψει να ενδιαφέρεται για τον συγκεκριμένο ποδοσφαιρικό σύλλογο. Το 2013, απείχε από την ψηφοφορία για την ανακαίνιση του σταδίου, εκφράζοντας την ανυποχώρητη αντίθεσή του «στο σπορ-θέαμα». Όσο για τον Γκιγιώμ Καζνοβσκί, πολλοί φίλαθλοι της ομάδας μάς δήλωσαν ότι τους είναι παντελώς άγνωστος ή ότι «δεν είναι ηγέτης παρά για τον εαυτό του». Λίγη σημασία έχει, το εγχείρημα απέδωσε. Ο Φιλίπ Περνέ, πρόεδρος του μεγαλύτερου σωματείου φιλάθλων της ομάδας, εκτίμησε ότι «κανείς δεν θα μπορούσε να εμποδίσει τις επισκέπψεις των πολιτικών» για να προσθέσει: «Αν [η Λε Πεν] ενδιαφέρεται για τον σύλλογο, θα ήταν λάθος να μην εκμεταλλευτούμε κάτι τέτοιο όταν γίνει πρόεδρος της περιφέρειας»[22].

Στην Πικαρδία, ο Ε.Μ. ποντάρει στις ενώσεις κυνηγών και ψαράδων που έχουν μεγάλη επιρροή στην περιοχή. Στις 3 Δεκεμβρίου η πρόεδρός του απηύθυνε μια «ανοιχτή επιστολή στους κυνηγούς και τους τοπικούς παράγοντες» υποσχόμενη ότι θα είναι οι πρώτοι που θα συμβουλεύεται, θα συναντά, θα βλέπει και θα ακούει, οι πρώτοι που θα συμμετέχουν ενεργά στη λήψη των αποφάσεων». «Ο λόγος της συνάντησε άμεση απήχηση σε μια περιοχή όπου δεν είχει μεγάλη δύναμη. Με τη εξαφάνιση του κόμματος ‘Κυνήγι, Ψάρεμα, Φύση και Παράδοση’ αύξησε τα ποσοστά της το 2012, και κέρδισε πολλά από τα πολιτικά στελέχη της περιοχής», εξηγεί ο Sébastien Vignon, ερευνητής στο Πανεπιστήμιο της Πικαρδίας. «Η περιοχή έχει πληγεί σκληρά από την αποβιομηχάνιση ^. στις αγροτικές περιοχές τα μικρά καταστήματα κλείνουν το ένα μετά το άλλο ^. οι ψαράδες είναι αγανακτισμένοι, φοβούνται ότι δεν θα τα καταφέρουν. Το Ε.Μ. προσελκύει όλα αυτά τα λαϊκά στρώματα».

Πρ’όλα αυτά, στο Ε.Μ. αρνούνται οποιαδήποτε οργανωμένη στρατηγική. «Μας πιστώνουν πολύ μεγαλύτερες οργανωτικές ικανότητες απ’ότι πραγματικά έχουμε», λέει το μέλος του Πολιτικού Γραφείου. Υπάρχουν πράγματι κάποιες συλλογικότητες που διαδίδουν το μήνυμά μας, αλλά σε καμία περίπτωση δεν θα καπελώσουμε μια πρωτοβουλία κατοίκων. Οι ιδέες μας διαδίδονται από μόνες τους. Ακόμα κι αν η Μαρίν απευθύνεται κάθε φορά σε συγκεκριμένα τμήματα πληθυσμού, η διάδοση των ιδεών μας είναι πολύ πιο ευρεία. Εμείς ούτε στήνουμε έναν ιστό αράχνης, ούτε και έχουμε κάποιον μηχανισμό πλαισίωσης όπως συνέβαινε παλιότερα στο Κομμουνιστικό Κόμμα».

Το Ε.Μ. επωφελείται σε κάθε περίπτωση από την αποδυνάμωση του πολιτικού ιστού της Αριστεράς, ιδιαίτερα στον Βορρά της Γαλλίας. «Το Κ.Κ.Γ. έχει πια αποεπενδύσει και αποσυρθεί, η πολιτική πλαισίωση των ακτιβιστών της αριστεράς έχει σχεδόν εξανεμιστεί», παρατηρεί ο Sébastien Vignon, αναφερόμενος στο παράδειγμα της Πικαρδίας όπου ο αριθμός των μελών του Σοσιαλιστικού Κόμματος και του Κ.Κ.Γ. στις μικρές πόλεις βρίσκεται σε ελεύθερη πτώση από τις αρχές της δεκαετίας του 1990.

Μόνο προσωπικότητες με ισχυρά ερείσματα και μακρόχρονη προσφορά καταφέρνουν να λειτουργήσουν ως ανάχωμα στην ακροδεξιά. Στην Αμπεβίλ, στην επαρχία Σομ, ο υποψήφιος του Σοσιαλιστικού Κόμματος, Νικολά Ντιμόν, κατάφερε να διατηρήσει τη δημαρχία χάρη στη στήριξη των συλλόγων των κυνηγών και των ψαράδων. Κι όμως, στην ίδια περιοχή, μόλις δυο μήνες αργότερα, στις ευρωεκλογές, η Μαρίν Λε Πεν κατέκτησε την πρώτη θέση με διαφορά είκοσι εκατοστιαίων μονάδων από τους αντιπάλους της, δεξιούς και αριστερούς.

Στο δρόμο και το διαδίκτυο: μια εξορθολογισμένη σχεδίαση της πολιτικής παρέμβασης

Το Ε.Μ. δανείζεται πολλά στοιχεία από την οργάνωση του Κ.Κ.Γ. συνδυάζοντάς τα με σύγχρονες τεχνικές πολιτικού μάρκετινγκ. Ο Στηβ Μπριουά, δήμαρχος του Ενάν Μπομόν, θεωρητικοποίησε και εφάρμοσε αυτή τη στρατηγική στο Πα-ντε-Καλαί[23]. Το 2003, ο ντοκιμαντερίστας Edward Mills Affif κατέγραψε μάλιστα τη «μέθοδο Μριουά»[24], η οποία έκτοτε έχει εξαχθεί σε πολλές τοπικές οργανώσεις του Ε.Μ., ειδικά στην περιοχή της Πικαρδίας και της Μοζέλ. «Μια προκήρυξη γράφεται σε ένα τέταρτο, τυπώνεται σε μια ώρα», εξηγούσε μπροστά στην κάμερα σε ένα μέλος του κόμματος, «αν είστε δέκα, χωρίζετε την πόλη σε δέκα περιοχές και ορίζετε δέκα υπεύθυνους. Αν χρειάζεται να περάσεις άμεσα ένα μήνυμα, μπορείς να το κάνεις παντού σε διάστημα δυο τριών ωρών».

Η μέθοδος αυτή συνοδεύεται από μια σημαντική παρουσία στο διαδίκτυο. Το Ε.Μ. ήταν το πρώτο κόμμα στην Γαλλία που απέκτησε ιστοσελίδα, το 1996, αλλά και ένα από τα πρώτα που άνοιξε λογαριασμό στο facebook, το 2006. «Θα συνεχίσουμε και εντείνουμε το έργο μας στο διαδίκτυο», δήλωνε η Μαρίν Λε Πεν τον Μάρτιο, ανακοινώνοντας το λανσάρισμα του κοινωνικού δικτύου του Ε.Μ., Lespatriotes.net, το οποίο εδράζεται σε πρακτικές αμιγούς μάνατζμεντ (υπηρεσιακές εντολές, ταξινόμηση, και αξιοποίηση των μελών βάσει της αποδοτικότητάς τους).

Για το λεπενικό κόμμα, το διαδικτύου είναι ταυτόχρονα «το εργαλείο και η βιτρίνα της στρατηγικής κανονικοποίησης που εφαρμόζει», λέει ο Julian Boyajian, ερευνητής στο Πανεπιστήμιο του Μονπελιέ, στη μελέτη που εκπόνησε για τη χρήση του διαδικτύου εκ μέρους του Ε.Μ. Είναι «ένα εργαλείο στρατολόγησης και πλαισίωσης των μελών, μέσο κινητοποίησης, εργαλείο άντλησης οικονομικών πόρων, ένας χώρος δράσης και έκφρασης των συμπαθούντων και υποστηρικτών του». Τα κοινωνικά δίκτυα επιτρέπουν στο Ε.Μ. να επιδείξει την ικανότητά του να κινητοποιεί. Οι επίσημες ιστοσελίδες και λογαριασμοί αναπαράγουν έναν πολύ ελεγχόμενο λόγο και του επιτρέπουν να παρουσιάζεται σαν ένα «κόμμα όπως τα άλλα», αντιγράφοντας την εικόνα των κομμάτων εξουσίας.

Το διαδίκτυο όμως απηχεί επίσης τη διπλή γλώσσα του Ε.Μ. Γιατί, παράλληλα, το «διαδίκτυο επιτρέπει την έκφραση ενός πολύ λιγότερο ελεγχόμενου λόγου, ο οποίος εκφέρεται έτσι ώστε να εξισορροπεί τον επίσημο λόγο του κόμματος», επισημαίνει ο ερευνητής. Η έκφραση αυτού ακριβώς του λόγου «επιτρέπει τη διασφάλιση της δογματικής λογικής στην οποία εδράζεται η ριζοσπαστικότητα του Ε.Μ.».

Σύμφωνα με τη μαρτυρία του νομαρχιακού συμβούλου της Δεξιάς, «τα μέλη του Ε.Μ. χρησιμοποιούν κάθε λίστα μέηλ για την αποστολή ψευδών πληροφοριών και ειδήσεων, επιδίδονται δηλαδή σε μια συστηματική εκστρατεία παραπληροφόρησης. Διαδίδουν, για παράδειγμα, ότι το ‘UMPS πληρώνει τις επισκευές του αυτοκινήτου του Ρασίντ’, για έναν άνθρωπο που λαμβάνει τα κατώτερα επιδόματα πρόνοιας και ένα βοήθημα για την επαγγελματική του επανένταξη, ή ότι ‘επιδοτούμε τα μουσουλμανικά εστιατόρια’, όταν επικυρώνουμε κονδύλια για την ενισχυση της επιχειρηματικότητας στην περιοχή…»

Χρήση της νομιμοποίησης που απορρέει από την εκλογική εντολή τους

Διαθέτοντας πια 14 δημάρχους, 4 βουλευτές, 22 ευρωβουλευτές, 61 νομαρχιακούς και 118 περιφερειακούς συμβούλους, το Ε.Μ. εκμεταλλεύεται στο έπακρον τη νομιμοποίηση που του παρέχει αυτή η θεσμική παρουσία. «Το γεγονός ότι το Ε.Μ. ηγείται της εκτελεστικής εξουσίας στην τοπική αυτοδιοίκηση συμβάλλει στον εξωραϊσμό της εικόνας του, ειδικά όταν οι δήμαρχοι καταφέρνουν να διαμορφώσουν στενούς δεσμούς με την τοπική κοινωνία», δηλώνει ο Sylvain Crépon.

Ο ίδιος θεωρεί εμβληματικό το παράδειγμα του Στηβ Μπριουά στο Ενάν Μπομόν: «Η εκλογή του δεν συνοδεύτηκε από την παραμικρή αποχώρηση δημοτικών υπαλλήλων». Γιατί στις πόλεις που ελέγχει το Ε.Μ., οι δήμαρχοι προσπαθούν να αποφύγουν τα λάθη διαχείρισης της δεκαετίας του 1990, που οφείλονταν σε μια ιδεολογικοποιημένη αντιμετώπιση της διοίκησης, και προκρίνουν μια σκληρή δεξιά πολιτική. Το Ε.Μ. χρησιμοποιεί επίσης την εκλογική εκπροσώπηση για να σπάσει την απομόνωσή του. «Η Μαριόν Μαρεσάλ Λε Πεν γίνεται παντού δεκτή, καθότι εκλεγμένη της Γαλλικής Δημοκρατίας. Είναι αδιανόητο να της το αρνηθούν», μας λέει ο βουλευτής της Δεξιάς Ζυλιέν Ωμπέρτ[25].

Η φενάκη ενός προγράμματος αλά καρτ : «Ε.Μ. του Βορρά» και «Ε.Μ. του Νότου»

Προκειμένου να καθιερωθεί ως «πολυσυλλεκτικό» κόμμα, το Ε.Μ. επιχειρεί να ανταποκριθεί στη γεωγραφία των ψηφοφόρων του και καλλιεργεί την ιδέα ότι υπάρχει ένα «Ε.Μ. του Βορρά», με μια δόση Αριστεράς και ευαισθησία στα κοινωνικά θέματα, και έναν «Ε.Μ. του Νότου», δεξιό και επικεντρωμένο στα θέματα της ασφάλειας και της μετανάστευσης. Παράλληλα, στη Δύση, απευθύνεται και κινητοποιεί εθνικιστές καθολικούς, ενώ, σε κεντρικό επίπεδο, η Μαρίν Λε Πεν αρνείται να ανταποκριθεί στις προσκλήσεις της «Πορείας για όλους»[26] (ενάντια στο γάμο, την υιοθεσία και την τεκνοθεσία από ομόφυλα ζευγάρια).

Εντούτοις, αυτό που χαλυβδώνει τους ψηφοφόρους του Ε.Μ., σε ποσοστό μεγαλύτερο του 90%, παραμένει το ζήτημα της μετανάστευσης. Όσον αφορά δε το επαναλαμβανόμενο επιμύθιό του ότι δεν είναι κόμμα «ούτε της Αριστεράς ούτε της Δεξιάς» μεταφράζεται ουσιαστικά στο «ούτε αριστερά ούτε αριστερά». Σε μια πρόσφατη συνέντευξή του στο Journal Tulousain[27], ο αντιπρόεδρος του Ε.Μ., Λουί Αλιό, συστήνεται ως ο «υποψήφιος της δεξιάς». Στο Πα-ντε-Καλαί, πάλι, ο Στηβ Μπριουά προσπαθεί να προσελκύσει τους ψηφοφόρους της αριστεράς, αλλά σύμφωνα με τη μαρτυρία του κοινωνιολόγου Sylvain Crépon, «σε κατ’ίδίαν συνομιλίες, εξηγεί ότι είναι δεξιός αλλά δεν το δηλώνει γιατί κάτι τέτοιο θα ήταν αναποτελεσματικό στην εκλογική του περιφέρεια». «Προέρχεται από το στενό περιβάλλον του Μεγκρέ, και ακολουθεί τη στρατηγική συμμαχιών με την εθνικιστική δεξιά. Στην ομάδα του, στο Ενάν-Μπομόν, έχει ανθρώπους εγγεγραμμένους στην CGT, οι οποίοι όμως δηλώνουν δεξιοί, ή στην CFDT, οι οποίοι ωστόσο υπερασπίζονται τις αξίες του μικρού επιχειρηματία».

Αγρότες και νέοι: στο στόχαστρο του Ε.Μ.

Το 2012, η ​​ψήφος υπέρ του Ε.Μ. πήρε νέες διαστάσεις στις αγροτικές περιοχές: ανήλθε στο 20,9% σε χωριά με λιγότερους από 500 κατοίκους, τρεις μονάδες περισσότερο απ’ό,τι σε δήμους με μεγαλύτερο μέγεθος. Οι ερευνητές Sylvain Barone και Emmanuel Négrier ασχολήθηκαν διεξοδικά με αυτή την αγροτική ψήφο υπέρ του Ε.Μ. και θεωρούν ότι οι κοινές «αξίες» των ψηφοφόρων του Ε.Μ. (απόρριψη του άλλου, μνησικακία, έμφαση σε ζητήματα όπως η μετανάστευση και η ανασφάλεια) «εκφράζονται πλέον με μεγαλύτερη ένταση στις αγροτικές περιοχές».

Το Ε.Μ. ποντάρει στις μικρές πόλεις που συγκεντρώνουν το μεγαλύτερο ποσοστό χαμηλόμισθων εργαζόμενων, καθώς και ειδικές δυσκολίες που συνδέονται με την αύξηση των τιμών των καυσίμων, την κατάργηση δημόσιων υπηρεσιών, τον φόβο μήπως «τους καταπιούν τα προάστια». Η Μαρίν Λε Πεν ξέρει πώς να εκμεταλλευτεί το θέμα των «ξεχασμένω», των «αόρατων». Στα τέλη Αυγούστου, επέλεξε ένα χωριό 60 κατοίκων στην περιοχή της Οτ Μαρν, το Μπρασέ, για να κάνει την πολιτική της επάνοδο, ένα χωριό όπου έχει ήδη διοργανώσει αρκετές μαζικές πολιτικές συγκεντρώσεις. Πέρυσι, πραγματοποίησε έναν «γύρο της Γαλλίας των ξεχασμένων», έχρισε έναν σκιώδη εθνικό εκπρόσωπο για τις αγροτικές περιοχές και την γεωργία, και λάνσαρε την ιστοσελίδα France-ruralité.fr. Πρόκειται συχνά για γκάτζετ και τεχνάσματα με μηντιακή στόχευση που δεν παράγουν πραγματικά αποτελέσματα…

Μια άλλη δεξαμενή που βρίσκεται στο στόχαστρο του Ε.Μ. είναι η νεολαία. Σύμφωνα με τα στοιχεία που δημοσιοποίησε ο γενικός γραμματέας του κόμματος, το 29,3% των ενεργών μελών του είναι κάτω των 30 ετών. Η Μαρίν Λε Πεν δηλώνει περήφανη για το γεγονός ότι τουλάχιστον το ένα τρίτο των εκλόγιμων θέσεων στα ψηφοδέλτια του Ε.Μ. καλύπτεται από νέους. Στις τελευταίες νομαρχιακές εκλογές, το 55% των υποψηφίων κάτω των 25 ετών ανήκε στο Ε.Μ. Η ίδια αναζωογόνηση απαντάται εν μέρει και στους ψηφοφόρους του. Στις ευρωεκλογές, το λεπενικό κόμμα είχε καταγράψει ποσοστό 30% των ψήφων[28] στην ηλικιακή ομάδα κάτω των 35 ετών, δηλαδή 5 μονάδες πάνω από τον μέσο όρο των εθνικών ποσοστών του.

«Η βάση του Μετώπου εδραιώνεται και διευρύνεται», διατείνεται με ικανοποίηση το μέλος του πολιτικού γραφείου. «Σήμερα, υπάρχει μια εξισορρόπηση της ψήφου υπέρ του Ε.Μ., μια ισομερής κατανομή του ανά περιφέρεια στο σύνολο της επικράτειας. Για καιρό, το Ε.Μ. υπήρξε ένα κόμμα ευγενών, με ένα εκλογικό σώμα που απαρτίζονταν από ανθρώπους προερχόμενους από την OAS, από αντιφρονούντες [sic] της περιόδου της Κατοχής. Τώρα, οι λίστες μας είναι αντιπροσωπευτικές της Γαλλίας ^. προσιδιάζουν σε αυτές του RPR, του κόμματος του Σιράκ, ενώ το εκλογικό μας σώμα διευρύνεται προς τα μεσαία και ανώτερα κοινωνικο-οικονομικά στρώματα».

Παρ’όλα αυτά, σε αντίθεση με ό,τι επιμένει να επαναλαμβάνει η Μαρίν Λε Πεν, το αόρατο τείχος που θα απέτρεπε μια νίκη του Ε.Μ. δεν έχει πέσει. Σε μια μεγάλη εκλογική έρευνα που συντόνισε μετά τις προεδρικές εκλογές του 2012 σε συνεργασία με το Κέντρο Ευρωπαϊκών Μελετών, η ερευνήτρια Nonna Mayer καταδεικνύει ότι, παρά τη στρατηγική της «απο-δαιμονοποίησης» και παρά την εκλογική δυναμική του κόμματός της, η πρόεδρος του Ε.Μ. «εξακολουθεί να μην προσελκύει τους ψηφοφόρους της Αριστεράς, τους πτυχιούχους, τις μεσαίες και ανώτερες τάξεις». «Η μόνη σημαντική διαφορά είναι ότι αρχίζει να καταγράφει άνοδο στις γυναίκες ψηφοφόρους, οι οποίες μέχρι τώρα παρέμεναν καχύποπτες ως προς το Ε.Μ. και τις ιδέες του», τονίζει η διευθύντρια ερευνών στο CNRS[29].

Πέραν τούτου, το Ε.Μ. δεν διαθέτει ακόμα ούτε δίκτυο εκλεγμένων, ούτε επαρκή αριθμό στελεχών για να κατακτήσει την εξουσία. Και το ζήτημα των εκλογικών συμμαχιών αποτελεί ένα επιπλέον φρένο για το Ε.Μ.: η πολιτική του απομόνωση παραμένει ένα μείζον εμπόδιο σε ένα πλειοψηφικό εκλογικό σύστημα σε δυο γύρους.

Σημειώσεις

[1] Marine Turchi, «Au-dela de vaudeville, ce que dit le conflit des Le Pen sur l’extrême droite française», Mediapart, 29 Αυγούστου 2015.

[2] Olivier Faye, «L’inquiétude liée aux attentats renforce le FN», Le Monde, 24 Νοεμβρίου 2015.

[3] Mathieu Magnaudeix, Marine Turchie, «L’union républicaine se construit sans le Front national», Mediapart, 8 Ιανουαρίου 2015.

[4] «Quand le FN veut ‘bordéliser’», France Inter, 19 Νοεμβρίου 2015.

[5] Marine Le Pen, «How France Will Conquer the Enemies of Liberty», Time, 17 Νοεμβρίου 2015.

[6] Olivier Mazerolle, Geoffroy Lang, «Marion Maréchal-Le Pen : Nous avons déjà gagné la bataille des idées», RTL, 13 Νοεμβρίου 2015.

[7] Sylvain Crépon, Alexandre Dézé, Nonna Mayer (επιμ.), Les faux-semblants du Front national. Sociologie d’un parti politique, Presses de Sciences-Po, Παρίσι, 2015.

[8] Mediapart είχε δείξει στον απολογισμό αυτών των επιδρομών για την άκρα δεξιά και την ανάλυση ενός τυπικού εβδομάδα στα τέλη του 2010.

[9] Jules Darmanin, «Marine Le Pen et Florian Philippot, plus gros squatteurs de matinales depuis un an», Europe 1-Le Lab, 16 Οκτωβρίου 2014.

[10] Marine Turchi, «Le Pen, les médias et le ‘FN new look’», Mediapart, 16 Σεπτεμβρίου 2013.

[11] Βλ. Les faux-semblants du Front national. Sociologie d’un parti politique, ό. π.

[12] Marine Turchi, «Joël Gombin : Le FN rallie peu de figures de premier plan de la droite», Mediapart, 15 Οκτωβρίου 2015.

[13] Marine Turchi, «Le FN ne s’applique pas le non-cumul des mandats qu’il défend», Mediapart, 29 Σεπτεμβρίου 2014.

[14] Marine Turchi, «Départementales : alerte, Front National», Mediapart, 15 Μαρτίου 2015.

[15] Emmanuel Galiero, «Le FN lancera ‘Banlieues Patriotes’, un nouveau collectif après les régionales», Le Figaro, 10 Οκτωβρίου 2015.

[16] Claire Guélaud, «La CGT a décidé d’exclure Fabien Engelmann (FN) de ses rangs», Le Monde, 6 Απριλίου 2011.

[17] Front National, «Tsunami en vue à la CFDT : ses adhérants votent Front National !», δελτίο τύπου, 4 Μαρτίου 2015.

[18] Vincent Michelon, «Cadre CFDT, il est chargé par le FN de lui ramener des syndicalistes», Metronews, 3 Μαρτίου 2015.

[19] Marine Turchi, «La méthode du FN pour recruter à droite», Mediapart, 15 Οκτωβρίου 2015.

[20] Bruno Bonduelle, «No pasaran», Éco121, ν. 56, Νοέμβριος 2015.

[21] «Quand un cadre du FN parle du ‘RC Lens de Marine Le Pen», France 3 – Nord Pas-de-Calais, 9 Νοεμβρίου 2015.

[22] «Régionales : pourquoi Marine Le Pen s’affiche subitement en supportrice du RC Lens», France Tv Infos.

[23] Marine Turchi, «Hénin-Beaumont : reportage sur un laboratoire du Front national», Mediapart, 25 Φεβρουαρίου 2014.

[24] Carole Mills, «‘Bassin miné’, le film qui met le FN à nu», Mediapart, 18 Φεβρουαρίου 2014.

[25] Ellen Salvi, «Région PACA : les attentats renforcent le tentation FN», Mediapart, 26 Νοεμβρίου 2015.

[26] Dominique Albertini, «Marine Le Pen snobe la Manif pour tous», Libération, 6 Νοεμβρίου 2015.

[27] Coralie Bombail, «Louis Aliot : ‘Le candidat de la Droite, c’est moi’», Le Nouveau Journal Toulousain, 26 ΝΟεμβρίου 2015.

[28] «Le FN obtient ses meilleurs scores chez les jeunes et les ouvriers», Le Monde, 25 Μαϊου 2014.

[29] Marine Turchi, «Nonna Mayer : trente ans de progression du FN», Mediapart, 22 Μαρτίου 2015.